دانشگاه آزاد اسلامی
واحد رشت
دانشکده علوم انسانی
گروه زبان و ادبیات فارسی
پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد
عنوان:
تحلیل اوزان عروضی مکتب وقوع
(فغانی شیرازی، هلالی جغتائی، محتشم کاشانی، وحشی بافقی)
استاد راهنما:
دکتر سید حسن سید ترابی
استاد مشاور:
عباس خلیل زاده
تابستان ۱۳۹۲
فهرست مطالب
چکیده فارسی ۱
فصل اول (کلیات)
۱-۱. مقدمه. ۳
۱-۲. بیان مسأله. ۵
۱-۳. سؤالات تحقیق. ۶
۱-۴. اهداف تحقیق. ۶
۱-۵. اهمیت و ضرورت تحقیق. ۷
۱-۶. پیشینه تحقیق. ۷
۱-۷. فرضیات تحقیق. ۸
۱-۸. روش تحقیق. ۸
۱-۸-۱. نوع روش تحقیق. ۹
۱-۸-۲. روش و ابزار گردآوری اطلاعات تحقیق. ۹
۱-۸-۳. جامعه و نمونه‌ی آماری ۹
۱-۹. قلمرو تحقیق. ۱۰
۱-۱۰. نو‌آوری تحقیق. ۱۰
۱-۱۱. محدودیت‌های تحقیق. ۱۰
۱-۱۲. تعریف واژه‌های کلیدی ۱۱
فصل دوم (مبانی نظری)
۲-۱. مقدمه. ۱۴
۲-۲. موسیقی. ۱۴
۲-۳. تعریف عروض. ۱۵
۲-۴. تاریخچه علم عروض. ۱۶
۲-۵. بحر. ۱۶
۲-۶. وزن. ۱۹
۲-۷. انواع وزن در ملل مختلف ۱۹
۲-۸. مفاهیم اوزان عروضی. ۲۰
۲-۹. اوزان دوری ۲۴
۲-۱۰. اختیارات شاعری ۲۴
فصل سوم (مکتب وقوع)
۳-۱. مقدمه. ۲۷
۳-۲. مکتب وقوع. ۲۷
۳-۲-۱. تاریخچه مکتب وقوع. ۲۷
۳-۲-۲. واضع مکتب وقوع. ۲۸
۳-۲-۳. زبان اشعار وقوعی. ۲۸
۳-۲-۴. مضمون اشعار وقوعی. ۲۹
۳-۳. واسوخت ۲۹
۳-۳-۱. مبدع واسوخت ۳۰
۳-۳-۲. مضمون اشعار واسوختی. ۳۰
۳-۴. شاعران وقوعی و واسوختی. ۳۱
۳-۴-۱. بابا فغانی شیرازی ۳۱
۳-۴-۲. هلالی جغتائی. ۳۲
۳-۴-۳. محتشم کاشانی. ۳۳
۳-۴-۴. وحشی بافقی. ۳۴
فصل چهارم (داده‌های تحقیق)
۴-۱. مقدمه. ۳۷
۴-۲. اوزان عروضی غزلیات بابا فغانی. ۳۷
۴-۲-۱. غزلیات بحر مضارع. ۳۷
۴-۲-۱-۱. مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف(مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) ۳۸
۴-۲-۱-۲. مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن) ۴۷
۴-۲-۲. غزلیات بحر هزج. ۴۸
۴-۲-۲-۱. هزج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) ۴۸
۴-۲-۲-۲. هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن) ۵۵
۴-۲-۲-۳. هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) ۵۸
۴-۲-۲-۴. هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن) ۵۹
۴-۲-۲-۵. هزج مثمن اخرب (مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن) ۶۰
۴-۲-۳. غزلیات بحر رمل. ۶۰
۴-۲-۳-۱. رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) ۶۱
۴-۲-۳-۲. رمل مثمن مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) ۶۶
۴-۲-۳-۳. رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن) ۶۸
۴-۲-۳-۴. رمل مثمن مخبون (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن) ۶۹
۴-۲-۴. غزلیات بحر مجتث ۷۰
۴-۲-۴-۱. مجتث مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) ۷۰
۴-۲-۴-۲. مجتث مثمن مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن) ۷۵
۴-۲-۵. غزلیات بحر رجز. ۷۶
۴-۲-۵-۱. رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن) ۷۶
۴-۲-۵-۲. رجز مثمن مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) ۷۷
۴-۲-۶. غزلیات بحر خفیف ۷۸
۴-۲-۶-۱. خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فعلن) ۷۸
۴-۲-۷. غزلیات بحر منسرح. ۷۹
۴-۲-۷-۱. منسرح مثمن مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن) ۷۹
۴-۲-۸. غزلیات بحر سریع. ۸۰
۴-۲-۸-۱. سریع مسدس مطوی مکشوف (مفتعلن مفتعلن فاعلن) ۸۰
۴-۳. اوزان عروضی غزلیات هلالی جغتائی. ۸۴
۴- ۳- ۱. غزلیات بحر رمل. ۸۴
۴- ۳- ۱- ۱. رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) ۸۴
۴- ۳- ۱- ۲. رمل مثمن مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) ۹۰
۴- ۳- ۱- ۳. رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن) ۹۵
۴- ۳- ۱- ۴. رمل مسدس محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) ۹۶
۴- ۳- ۱- ۵. رمل مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلن) ۹۷
۴-۳-۲. غزلیات بحر هزج. ۹۷
۴-۳-۲-۱. هزج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) ۹۷
۴-۳-۲-۲. هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن) ۱۰۰
۴-۳-۲-۳. هزج مثمن اخرب (مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن) ۱۰۳
۴-۳-۲-۴. هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن) ۱۰۳
۴-۳-۲-۵. هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) ۱۰۴
۴-۳-۳. غزلیات بحر مضارع. ۱۰۴
۴-۳-۳-۱. مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) ۱۰۴
۴-۳-۳-۲. مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن) ۱۰۸
۴-۳-۴. غزلیات بحر مجتث ۱۰۹
۴-۳-۴-۱. مجتث مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) ۱۰۹
۴-۳-۴-۲. مجتث مثمن مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن) ۱۱۲
۴-۳-۴-۳. مجتث مثمن مخبون اصلم (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) ۱۱۳
۴-۳-۵. غزلیات بحر رجز. ۱۱۳
۴-۳-۵-۱. رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن) ۱۱۳
۴-۳-۵-۲. رجز مثمن مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) ۱۱۴
۴-۳-۶. غزلیات بحر خفیف ۱۱۵
۴-۳-۶-۱. خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فعلن) ۱۱۵
۴-۳-۷. غزلیات بحر منسرح. ۱۱۶
۴-۳-۷-۱. منسرح مثمن مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن) ۱۱۶
۴-۳-۸. غزلیات بحر متقارب ۱۱۶
۴-۳-۸-۱. متقارب مثمن سالم (فعولن فعولن فعولن فعولن) ۱۱۷
۴-۳-۹. غزلیات بحر سریع. ۱۱۷
۴-۳-۹-۱. سریع مسدس مطوی مکشوف (مفتعلن مفتعلن فاعلن) ۱۱۷
۴-۴. اوزان عروضی غزلیات محتشم کاشانی. ۱۲۱
۴- ۴- ۱. غزلیات بحر رمل. ۱۲۱
۴-۴-۱-۱. رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) ۱۲۱
۴-۴-۱-۲. رمل مثمن مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) ۱۲۸
۴-۴-۱-۳. رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن) ۱۳۴
۴-۴-۱-۴. رمل مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلن) ۱۳۵
۴- ۴- ۲. غزلیات بحر هزج. ۱۳۵
۴-۴-۲-۱. هزج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) ۱۳۵
۴-۴-۲-۲. هزج مثمن اخرب (مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن) ۱۴۱
۴-۴-۲-۳. هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن) ۱۴۱
۴-۴-۲-۴. هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن) ۱۴۳
۴-۴-۲-۵. هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) ۱۴۳
۴- ۴- ۳. غزلیات بحر مضارع. ۱۴۴
۴-۴-۳-۱. مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) ۱۴۴
۴-۴-۳-۲. مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن) ۱۴۹
۴-۴-۴. غزلیات بحر مجتث ۱۵۰
۴-۴-۴-۱. مجتث مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) ۱۵۰
۴-۴-۴-۲. مجتث مثمن مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن) ۵۴۱
۴-۴-۵. غزلیات بحر رجز. ۱۵۶
۴-۴-۵-۱. رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن) ۱۵۶
۴-۴-۵-۲. رجز مثمن مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) ۱۵۷
۴-۴-۵-۳. رجز مثمن مطوی مرفل (مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن) ۱۵۸
۴-۴-۵-۴. رجز مثمن مخبون مرفل(مفاعلاتن مفاعلاتن مفاعلاتن مفاعلاتن) ۱۵۹
۴-۴-۵-۵. رجز مثمن مطوی مخلوع (مفتعلن فعولن مفتعلن فعولن) ۱۵۹
۴-۴-۶. غزلیات بحر منسرح. ۱۶۰
۴-۴-۶-۱. منسرح مثمن مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن) ۱۶۰
۴-۴-۶-۲. منسرح مثمن مطوی منحور (مفتعلن فاعلات مفتعلن فع) ۱۶۱
۴-۴-۷. غزلیات بحر سریع. ۱۶۱
۴-۴-۷-۱. سریع مسدس مطوی مکشوف (مفتعلن مفتعلن فاعلن) ۱۶۱
۴-۴-۸. غزلیات بحر متقارب ۱۶۲
۴-۴-۸-۱. متقارب مثمن سالم (فعولن فعولن فعولن فعولن) ۱۶۲
۴-۴-۸-۲. متقارب مثمن محذوف (فعولن فعولن فعولن فعل) ۱۶۳
۴-۴-۸-۳. متقارب مثمن اثلم (فع لن فعولن فع لن فعولن) ۱۶۳
۴-۴-۹. غزلیات بحر خفیف ۱۶۴
۴-۴-۹-۱. خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فعلن) ۱۶۴
۴-۴-۱۰. غزلیات بحر کامل. ۱۶۴
۴-۴-۱۰-۱. کامل مثمن سالم (متفاعلن متفاعلن متفاعلن متفاعلن) ۱۶۵
۴-۴-۱۰-۲. کامل مثمن مرفل احذ (متفاعلاتن فعلن متفاعلاتن فعلن) ۱۶۵
۴-۵. اوزان عروضی غزلیات وحشی بافقی. ۱۷۱
۴- ۵- ۱. غزلیات بحر رمل. ۱۷۱
۴- ۵- ۱- ۱. رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) ۱۷۱
۴- ۵- ۱- ۲. رمل مثمن مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) ۱۷۶
۴- ۵- ۱- ۳. رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن) ۱۷۹
۴- ۵- ۱- ۴. رمل مسدس محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) ۱۷۹
۴- ۵- ۲. غزلیات بحر هزج. ۱۸۰
۴- ۵- ۲- ۱. هزج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) ۱۸۰
۴- ۵- ۲- ۲. هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن) ۱۸۴
۴- ۵- ۲- ۳. هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) ۱۸۶
۴- ۵- ۲- ۴. هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن) ۱۸۷
۴- ۵- ۳. غزلیات بحر مضارع. ۱۸۸
۴- ۵- ۳- ۱. مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) ۱۸۸
۴- ۵- ۳- ۲. مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن) ۱۹۲
۴- ۵- ۴. غزلیات بحر مجتث ۱۹۳
۴- ۵- ۴- ۱. مجتث مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) ۱۹۳
۴- ۵- ۴- ۲. مجتث مثمن مخبون اصلم (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لن) ۱۹۴
۴- ۵- ۴- ۳. مجتث مثمن مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن) ۱۹۵
۴- ۵- ۵. غزلیات بحر رجز. ۱۹۶
۴- ۵- ۵- ۱. رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن) ۱۹۶
۴- ۵- ۵- ۲. رجز مثمن مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) ۱۹۷
۴- ۵- ۶. غزلیات بحر منسرح. ۱۹۸
۴- ۵- ۶- ۱. منسرح مثمن مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن) ۱۹۸
۴- ۵- ۷. غزلیات بحر خفیف ۱۹۹
۴- ۵- ۷- ۱. خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فعلن) ۱۹۹
۴-۶. تجزیه و تحلیل مقایسه‌ای و استنباطی. ۲۰۳
۴-۶-۱. میزان کاربرد بحرهای عروضی. ۲۰۳
۴-۶-۲. گونه‌های اصلی وزن. ۲۰۵
۴-۶-۳. تنوع وزنی. ۲۰۶
۴-۶-۴. طول وزن‌ها ۲۱۲
۴-۶-۵. موسیقی وزن. ۲۱۲
۴-۶-۶. مضمون غزل‌ها ۲۱۴
فصل پنجم (نتیجه)
۵-۱. مقدمه. ۲۱۶
۵-۲. نتایج بررسی. ۲۱۶
۵-۳. پیشنهادات ۲۱۸
فهرست منابع. ۲۱۹
چکیده انگلیسی ۲۲۲
فهرست جداول
جدول ۲-۱- بحور عروضی و معنای لغوی و ساختار آن‌ها ۱۸
جدول ۳-۱- قالب‌های شعری و تعداد اشعار شاعران منتخب وقوعی. ۳۵
جدول ۴-۱- بسامد بحور عروضی اشعار بابا فغانی. ۸۲
جدول ۴-۲- بسامد اوزان عروضی اشعار بابا فغانی. ۸۳
جدول ۴-۳- بسامد بحور عروضی اشعار هلالی جغتائی. ۱۱۹
جدول ۴-۴- بسامد اوزان عروضی اشعار هلالی جغتائی. ۱۲۰
جدول ۴-۵- بسامد بحور عروضی اشعار محتشم کاشانی. ۱۶۷
جدول ۴-۶- بسامد اوزان عروضی اشعار محتشم کاشانی. ۱۷۰-۱۶۸
جدول ۴-۷- بسامد بحور عروضی اشعار وحشی بافقی. ۲۰۱
جدول ۴-۸- بسامد اوزان عروضی اشعار وحشی بافقی. ۲۰۲
جدول ۴-۹- بسامد بحورعروضی در غزل‌های دیوان شاعران. ۲۰۴
جدول ۴-۱۰- بسامد بحورعروضی در اشعار شاعران. ۲۰۴
جدول ۴-۱۱- گونه‌های اصلی وزن در غزل‌های هر شاعر. ۲۰۶-۲۰۵
جدول ۴-۱۲- بحر رمل. ۲۰۷
جدول ۴-۱۳- بحر هزج. ۲۰۷
جدول ۴-۱۴- بحر رجز. ۲۰۸
جدول ۴-۱۵- بحر مجتث ۲۰۸
جدول ۴-۱۶- بحر منسرح. ۲۰۹
جدول ۴-۱۷- بحر خفیف ۲۰۹
جدول ۴-۱۸- بحر سریع. ۲۰۹
جدول ۴-۱۹- بحر متقارب ۲۱۰
جدول ۴-۲۰- بحر کامل. ۲۱۰
جدول ۴-۲۱- بسامد اوزان عروضی غزل‌ها از نظر کوتاهی و بلندی ۲۱۲
جدول ۴-۲۲- بسامد اوزان عروضی جویباری و خیزابی. ۲۱۳
فهرست نمودارها
نمودار ۱-۱- نمونه‌ی آماری تحقیق. ۱۰
نمودار ۲-۱- مفاهیم اوزان عروضی. ۲۲
نمودار ۴-۱- درصد فراوانی بحور عروضی غزلیات بابا فغانی و کل دیوان او. ۸۱
نمودار ۴-۲- درصد فراوانی اوزان عروضی غزلیات بابا فغانی و کل دیوان او. ۸۱
نمودار ۴-۳- درصد فراوانی بحور عروضی غزلیات هلالی جغتائی و کل دیوان او. ۱۱۸
نمودار ۴-۴- درصد فراوانی اوزان عروضی غزلیات هلالی جغتائی و کل دیوان او. ۱۱۸
نمودار ۴-۵- درصد فراوانی بحور عروضی غزلیات محتشم کاشانی و کل دیوان او. ۱۶۶
نمودار ۴-۶- درصد فراوانی اوزان عروضی غزلیات محتشم کاشانی و کل دیوان او. ۱۶۶
نمودار ۴-۷- درصد فراوانی بحور عروضی غزلیات وحشی بافقی و کل دیوان او. ۲۰۰
نمودار ۴-۸- درصد فراوانی اوزان عروضی غزلیات وحشی بافقی و کل دیوان او. ۲۰۰
نمودار ۴-۹- درصد فراوانی اوزان خیزابی و جویباری در مجموع غزلیات شاعران. ۲۱۳
نمودار ۴-۱۰- درصد فراوانی اوزان دوری و عادی در غزلیات شاعران. ۲۱۴
چکیده
وزن یکی از عناصر اصلی شعر و از مهمترین عوامل تأثیرگذاری آن است و به منزله‌ی قالبی است که شاعر خلاق بر آن روح می‌دمد و با سلیقه‌ی خود بر اندامش جامه لفظ می‌پوشاند؛ هریک از اوزان شعر دارای موسیقی و حالت خاصی است و همین حالت‌ها موجب می‌شوند وزنی تند یا سنگین و شادی‌آور یا غم‌انگیز، حماسی، برهانی، گزارشی و . شود. ویژگی‌های روحی و اخلاقی شاعران و محیط مادی، معنوی و فرهنگ و سبک یک دوره می‌تواند در بسامد اوزان عروضی آن دوره تأثیر بسزائی داشته باشد. بنابراین علم وزن شعر، تنها به شناخت اوزان منحصر نمی‌شود و رویکرد‌های مختلفی چون سبک‌شناسی، انواع ادبی، روانشناسی و . هریک بعد از استخراج اوزان دیوان یک شاعر، می‌توانند در تحلیل موسیقیایی مفید واقع شوند. هدف از پژوهش حاضر، بررسی اوزان عروضی شاعران منتخب از منظر انطباق پذیری آن‌ها با مضامین و مفاهیم اوزان و بحور عروضی و ویژگی‌های روحی شاعران وقوعی است. در این رساله، نگارنده پس از ذکر کلیات و مبانی نظری عروض، با معرفی مکتب وقوع و بیان شرح حالی از فغانی شیرازی، هلالی جغتائی، محتشم کاشانی و وحشی بافقی به ارائه اطلاعاتی حول محور موضوع پرداخته است. سپس با ذکر نخستین بیت هر غزل و وزن آن، میزان کاربرد بحور و اوزان عروضی و ارتباط وزن با محتوا را در غزل‌های هریک از این شاعران بررسی کرده، به این نتیجه رسیده که اوزان بلند و حزن‌انگیز، بیشترین بسامد را داشته و وزن اشعار، با مضمون آن‌ها و احساس شاعران وقوعی متناسب است.
کلیدواژه‌ها:
عروض، وزن، مکتب وقوع، فغانی شیرازی، هلالی جغتائی، محتشم کاشانی، وحشی بافقی
. مقدمه
برای من که در مقطع کارشناسی مهندسی کشاورزی خوانده بودم تغییر رشته در کارشناسی ارشد، نقطه‌ی شروع آشنایی با عروض بود. پس از ورود به دانشکده‌ی ادبیات و در نخستین ترم تحصیل، به لطف استاد بزرگوارم آقای دکتر ترابی و زحمات بی‌منت ایشان و روش اصول‌مندی که در تدریس داشتند عروض را آموختم و دریافتم عروض برخلاف اکثر دروس علوم انسانی یک درس تفهیمی است. شباهت این درس به ریاضی و ارتباط مستقیم آن با موسیقی مرا بسیار علاقه‌مند کرد و به مطالعات فراوانی در این حوزه پرداختم. در این مسیر موضوعی که ذهن مرا معطوف کرد بحث تناسب وزن با محتوای شعر و احساس شاعر بود. بحثی که مبین این بود که هرگاه شعر بر اساس واقعیت و برآمده از دل باشد، بی‌اختیار شاعر وزن خود را می‌یابد؛ وزنی که بیان کننده‌ی حالت آرامش، خشم، شادی، غم و . است. رسیدن از عروض به رگه‌هایی از روانشناسی در کنار جذابیتی که داشت سؤالاتی را برایم به وجود آورد. اینکه آیا در دوره‌ای مانند مکتب وقوع که اصل بر واقع‌گویی، و مضمون شعر برآمده از احساس واقعی شاعر بوده است، وزن‌ها کمال تناسب را با مضمون داشته‌اند؟ سرانجام پس از مشورت با استاد ارجمندم به علت علاقه‌ی وافری که به پژوهش در این حوزه داشتم و نیز جذابیت رویکرد روانشناختی علم عروض، در این دوره پایان نامه ی خود را به تحلیلی عروضی اختصاص دادم و این پژوهش را به تحلیل اوزان عروضی چهار تن از شاعران برجسته‌ی مکتب وقوع محدود کردم. این کار با بررسی اشعار پرچمدار مکتب وقوع، بابا فغانی شیرازی، آغاز و با آثار واضع واسوخت، وحشی بافقی، پایان یافت که در نهایت با وجود کمیاب بودن تعدادی از کتاب‌ها و مقالات مورد نظر، با عنایت پروردگار متعال و کمک استاد گرامی به این مهم نایل آمدم.
این رساله در ۵ فصل تدوین گردیده است. فصل اول به کلیات اختصاص یافته، فصل دوم مبانی نظری شامل عروض و مفاهیم اوزان عروضی و فصل سوم درباره‌ی مکتب وقوع و درون مایه اشعار وقوعی است؛ سپس در فصل چهارم، وزن هر شعر و ارتباط آن با محتوا بررسی شده و نتایج حاصل از این پژوهش در فصل پنجم ارائه شده است. شماره‌های ارجاع داخل علامت ( ) قرار گرفته در ارجاع به دیوان اشعار، از سمت راست نام دیوان سپس نام مصحح و سال انتشار و صفحه کتاب ذکر شده و در ارجاع به سایر کتب، ابتدا نام خانوادگی نویسنده سپس سال انتشار کتاب و صفحه کتاب آورده شده است. در فصل چهارم جهت ارجاع به یک بیت از علامت (غ. عدد) استفاده شده که غ به عنوان علامت اختصاری غزل، و عدد درون پرانتز شماره‌ی آن بیت در همان زیربخش است. نکته‌ی دیگر این که شاعر در انتخاب وزن رباعی نقشی ندارد و در هر قالبی جز غزل، ممکن است نوع قالب بر انتخاب وزن تأثیر بگذارد؛ لذا نگارنده به تحلیل مقایسه‌ای غزلیات پرداخته است و درباره‌ی بسامد اوزان عروضی کل قالب‌های شعری هر شاعر، به مقایسه‌ی جدولی و نموداری اکتفا کرده و هرجا لازم دیده توضیحاتی را ارائه داده است.
بیان مسأله
وزن یکی از عناصر اصلی شعر و از مهمترین عوامل تأثیرگذاری آن است و به منزله‌ی قالبی است که شاعر خلاق بر آن روح می‌دمد و با سلیقه‌ی خود بر اندامش جامه لفظ می‌پوشاند؛ درواقع حقیقت وزن، همان چیزی است که ما از حضور آهنگین واژگان در تناسب با معنای آن‌ها در بافت شعر دریافت می‌کنیم.
هر شاعری برای سرودن شعر خود بیشتر از وزن‌هایی استفاده می‌کند که نزدیک‌تر به روحیات و اندیشه‌های او باشد. از این رو نخست به سراغ اوزانی می‌رود که بهتر بتواند آمال و خواسته‌ها و تفکرات خود را در قالب آن‌ها بیان کند. این قالب به گونه‌ای است که حتی می‌توان گفت اوزانی که هر شاعر برای سرودن انتخاب می‌کند تا حد زیادی نشان‌گر خلق و منش و شخصیت و ایده‌های او می‌باشد؛ به نوعی که اگر شاعری طبعی تند و سرکش داشته باشد، اشعارش کوتاه و منقطع است و مقصود را در کوتاه‌ترین جملات نقل می‌کند؛ اما اگر دارای طبعی خیال‌پردازانه باشد، اشعارش بلند و آهنگین و آکنده از استعارات و تشبیهات و مجازات می‌شود. شاعری که سرحال است به اوزانی علاقه‌مند است که بتواند این روحیه‌ی او را بازگو کند و برعکس اگر شاعر غمگین و افسرده باشد، از اوزانی استفاده می‌کند که سنگین باشد و بار غم او را به دوش بکشد.
شاعر با رعایت تناسبی که میان موسیقی شعر با معنا و عاطفه و تخیل وجود دارد، تلاش می‌کند به هدف اصلی شعر که همان محتوای درونی شعر است، نزدیک گردد؛ از این رو پژوهشگران معتقدند وقتی شعر از دل برآمده و با صمیمیتی همراه است اوزان متناسب خود را یافته است و در مواردی که این تناسب رعایت نشده است شاعر چیره دست با بهره گرفتن از اختیارات شاعری و نغمه‌ی حروف تا حدی می‌تواندجبران این نقص را بکند.
هریک از اوزان شعر دارای موسیقی و حالت خاصی است و همین حالت‌ها موجب می‌شوند وزنی تند یا سنگین و شادی‌آور یا غم‌انگیز، حماسی، برهانی، گزارشی و . شود. بنابراین در مسیر ارزیابی و نقد شعر، یکی از گام‌های اصلی، بررسی کیفیت وزن آن است؛ علم وزن شعر، تنها به شناخت اوزان منحصر نمی‌شود و رویکرد‌های مختلفی چون سبک‌شناسی، انواع ادبی، روانشناسی و . را در بر می‌گیرد و هریک بعد از استخراج اوزان دیوان یک شاعر، می‌توانند در تحلیل موسیقیایی مفید واقع شوند.
ویژگی‌های روحی و اخلاقی شاعران و محیط مادی، معنوی و فرهنگ و سبک یک دوره می‌تواند در بسامد اوزان عروضی آن دوره تأثیر بسزائی داشته باشد؛ همانگونه که دوره‌ی بازگشت ادبی را دوره‌ی وزن‌های روان و آرام می‌دانند.
در میان دوره‌های مختلف، مکتب وقوع سبک شعری است که در سده‌ی دهم هجری به وسیله‌ی بابافغانی شیرازی در ادبیات فارسی آغاز شد و حدفاصل سبک عراقی و سبک هندی بود. مکتب وقوع یا واقعه‌گویی، نوعی گرایش به رئالیسم و بیان حالات عشق و عاشقی از روی واقع است. به عبارت دیگر، شعر این دوره بیان احساس و تجربه‌ی عاطفی خود شاعر است! در مکتب وقوع، شاعر پس از اینکه از سوز و گدازهای عاشقانه‌ی خود نتیجه‌ای نمی‌گیرد، دچار حالت سرخوردگی می‌شود، و انزجار و نفرت خود را از معشوق بیان می‌کند و اشعاری می‌سراید که به واسوخت معروف است.
در این رساله نگارنده بر‌آن است با تحلیل اوزان عروضی اشعار چهار تن از بزرگان مکتب وقوع (فغانی شیرازی، محتشم کاشانی، هلالی جغتایی و وحشی بافقی)، به بررسی بسامد اوزان و ویژگی‌های عروضی این مقطع از ادبیات فارسی که تا کنون به آن پرداخته نشده است بپردازد.
اصلی‌ترین سؤالی که در این تحقیق مطرح می‌شود این است که اوزان عروضی رایج در مکتب وقوع چقدر با روحیات و افکار شاعران این دوره تناسب دارند؟
تعداد صفحه : ۲۴۴
قیمت : ۱۴۷۰۰ تومان