پایان نامه دکتری رشته جامعه شناسی نظری – فرهنگی : درباره صورتبندی میدان تولید ادبی

متن کامل پایان نامه دکتری رشته جامعه شناسی نظری – فرهنگی : درباره صورتبندی میدان تولید ادبی

دانشگاه تهران

دانشکده علوم اجتماعی

صورتبندی میدان تولید ادبی در ایران معاصر

نگارش: 

استاد راهنما:

 دکتر غلامرضا جمشیدیها

اساتید مشاور:

 دکتر یوسف اباذری و دکتر جمشید مصباحی پور ایرانیان

رساله برای دریافت درجه دکتری

در

رشته جامعه شناسی نظری – فرهنگی

چکیده

رساله حاضر با عنوان صورتبندی میدان تولید ادبی در ایران معاصر حاصل تلاشی است در جهت شناخت وضعیت ادبیات با توجه به سازوکارهای اجتماعی گوناگونی که در سرنوشت آن دخالت دارند. این سازوکارها در پرتو نظریه میدان های اجتماعی پییر بوردیو برجسته شده اند، به گونه ای که فهم شان تنها در گرو فهم نظریه مذبور قرار دارد. بنابراین مبانی این نظریه با واکاوی ریشه های آن در نظریه میدان های فیزیکی نشان داده می شود، زیرا این واکاوی زمینه را برای بررسی مبسوط نظریه عمل پییر بوردیو و دیالکتیک مفاهیم نوبنیاد منش و میدان در آن آماده می سازد. از رهگذر این مقدمات چارچوب تئوریک رساله با تمرکز بر منش زیبایی شناسانه از یکسوی و میدان تولید ادبی از سوی دیگرشکل می گیرد و ساختارگرایی تکوینی نیز به منزله روش شناسی پیشنهادی آن تنظیم می گردد.

این مباحث تئوریک شرایط را برای مطالعه میدان تولید ادبی ایران فراهم می آورند، چنانچه با پی گیری فرایند تمایز به منزله ذات مدرنیته می توان شاهد طلا یه های شکل گیری میدان تولید ادبی در ایران معاصر بود. جریان نقد ادبی به پیشگامی میرزا فتحعلی آخوندزاده روشنایی بخش این قضیه می باشد.   به هر تقدیر با پیشرفت فرایند مدرنیته ساختار میدان تولید ادبی نیز تمایز می یابد، به گونه ای که ابتدا قطب تولید گسترده و سپس قطب تولید محدود شکل می گیرند. قطب تولید وابسته در قالب دو ژانر ادبی پرفروش یعنی ژانرهای رمان تاریخی و رمان اجتماعی ظاهر می شود، که به ترتیب معطوف به بخش های فوقانی و تحتانی طبقه متوسط می باشند. از نویسندگان مشهوررمان های تاریخی می توان به محمد باقر میرزا خسروی، شیخ موسی دستجردی، محمد حسن خان بدیع و عبدالحسین صنعتی زاده و از نویسندگان معروف رمان های اجتماعی می توان به مرتضی مشفق کاظمی، عباس خلیلی، یحیی دولت آبادی و ربیع انصاری اشاره نمود.

قطب تولید مستقل در مقابل این قطب تکوین می یابد، قطبی که از قواعد عملکردی خود میدان تولید ادبی تبعیت می کند و به آثار ناب تعلق دارد. صادق هدایت بزرگترین نماینده این قطب بحساب می آید، نماینده ای که پس از محمد علی جمالزاده که در ایستگاه بین راه برای همیشه توقف نمود، راه را تا قلب قطب مستقل پیمود. مسیر زندگی هدایت در میدان تولید ادبی با توجه به منش زیبایی شناسانه متفاوت او قابل فهم است، که انعکاس آن در آثار ادبی این نویسنده نامدار تجلی می یابد. به هر روی زندگی ادبی هدایت به دو دوره تقسیم می شود. دوره نخست که سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۵ را پوشش می دهد، سالهایی که میدان تولید ادبی شاهد بیشترین استقلال است. رمان بوف کور حاصل این دوره است. دوره بعدی از سال ۱۳۱۶ آغاز می شود و تا خودکشی نویسنده در سال ۱۳۲۹ ادامه می یابد.این سالها با از دست رفتن استقلال میدان تولید ادبی همراه است، سالهایی که در آن رمان حاجی آقا نوشته می شود. مسیر زندگی هدایت در میدان تولید ادبی در سطح صیقلی این رمان ها و مسیر زندگی قهرمانانشان بازتاب می یابد و همتایی ساختاری با آنها دارد، چنانچه پایان بخش این مطالعه تفسیر رمان بوف کور در سایه این نوع ازآموزه های نظری است. مطابق این آموزه ها در واپسین جستار رساله مسیر زندگی راوی در فضای داستانی رمان با مسیر زندگی نویسنده در میدان تولید ادبی انطباق داده می شود، تا سرانجام صدای نابودی ناب بوف کور در گلوی ادبی ناب صادق هدایت شنیده شود.

پیشگفتار

موضوع رساله حاضر صورتبندی میدان تولید ادبی ایران است. این عنوان متضمن نگاه نظری پشتیبان خود می باشد. به بیان دیگر این رساله می کوشد در چارچوب نظریه میدان های اجتماعی پییر بوردیو به نحوه تکوین میدان تولید ادبی درایران بپردازد. بی تردید انجام چنین پژوهشی مستلزم مراحل چندی است که بازنمود آن در فصول پنجگانه این رساله مشهود است.  فصل اول در قالب کلیات به بیان مسئله، چارچوب نظری وروش شناسی این مطالعه اختصاص دارد. فصل دوم بنیان های تئوربک نظریه میدان های اجتماعی را واکاوی می کند. بدین منظور ابتدا جایگاه این نظریه تلفیقی در زمینه سنت های عین گرایی و ذهن گرایی جامعه شناسی تعیین و پس از آن مناسبت معرفت شناسی رابطه گرا و جامعه شناسی بازاندیشانه پییر بوردیو بیان می گردد.در این رهگذر تاریخچه نظریه میدان درفیزیک وروانشناسی تعقیب می شود تا به فهم هرچه بیشتر نظریه میدان های اجتماعی پییر بوردیو یاری رساند. تشریح این نظریه از مبادی آن آغاز می شود و تا توصیف نظریه عمل بواسطه مفاهیم نوبنیاد منش و میدان ادامه می یابد. با این تفاصیل نوبت به فصل سوم می رسد که صرفأ به نظریه پییر بوردیو در زمینه جامعه شناسی ادبیات تعلق دارد و فرایند شکل گیری عمل ادبی را با توجه به دیالکتیک منش زیبایی شناسانه و میدان تولید ادبی توضیح می دهد. روش ساختارگرایی تکوینی وانتقادات مطرح در باره نظریه بوردیو از دیگر مباحث این فصل می باشند. فصل چهارم با عنوان میدان تولید ادبی ایران در واقع تلاشی است برای صورتبندی ساختار میدان تولید ادبی ایران که با بهره گرفتن از نظریه بوردیو صورت می گیرد. در این فصل پس از بیان زمینه های تاریخی تمایز و ظهور همه جانبه آن در سالهای بعد به طلایه های شکل گیری میدان تولید ادبی  در ایران پرداخته می شود. پس از آن ساختار این میدان با توجه به آرایش  نیروهای  ادبی  در  اقطاب  گسترده  و  محدود  زیر میدان شعر و زیرمیدان داستان به گونه

یک

جداگانه ترسیم می گردد و سرانجام صادق هدایت، سرآمد نویسندگان آوانگارد ایران، و رمان بوف کور او مورد تحلیل واقع می شود. فصل پنجم نیز دستاوردهای این مطالعه را بیان می نماید. این تصویر شمای کلی رساله حاضر است. فارغ از این مطالب ذکر این نکته الزامی است که تمامی تاریخ ها به سالشمار شمسی می باشد، مگر در مواردی که به عمد سالشمار میلادی و یا قمری قید شده باشد.

اینک نوبت به تقدیر از کسانی می رسد که مرا در نگارش این رساله یاری رسانده اند. پیش از همگان باید از استاد راهنمای گرانقدرم جناب آقای دکتر غلامرضا جمشیدیها سپاسگذاری نمایم که با صعه صدر، کندی مرا تحمل کردند و همواره پشتیبانم بودند. پس از ایشان بی گمان باید از اساتید مشاورم جناب آقایان دکتر یوسف اباذری و دکتر جمشید مصباحی پور ایرانیان تشکر نمایم که مرا با تعلیمات خود  همواره مورد لطف قرار داده اند. در اینجا همچنین باید از سرکار خانم بریژیت فولر، استاد دپارتمان جامعه شناسی و انسانشناسی دانشگاه گلاسگو، یاد نمایم که با تکیه بر مشورت های ایشان و تفاسیرشان بر نظریه بوردیو در کتاب پییر بوردیو و نظریه های فرهنگی این مطالعه قوام گرفت. همچنین نباید زحمات دوستم دکترمهندس محمد جواد عفاف رافراموش کنم که باملایمت مفاهیم فیزیکی مربوط به نظریه بوردیو را برایم تشریح نمودند، ضمن آنکه باید از زحمات دوست دیگرم سید جواد غفاریان قدردانی نمایم. سرانجام نوبت به خانواده ام می رسد، همسرم یلدا که با مهرورزی های بی دریغ خود همیشه مرا به یاد آب می اندازد، و پسرم محمد امین که زندگی من است.

دو

فهرست مطالب

عنوان                                                                                     صفحه

• فصل اول: کلیات ۱- ۱۲                                                                            

بیان مسأله (۱-۱)                                                                          ۲

چارچوب نظری ( ۱-۲)                                                                 ۶

روش شناسی (۱-۳)                                                                      ۱۱

• فصل دوم: بنیان های نظری ۱۳- ۸۳

مقدمه (۲-۱)                                                                                      ۱۴

معرفت شناسی رابطه گرا و جامعه شناسی باز اندیشانه (۲-۲)                ۲۰

تاریخچه نظریه میدان (۲-۳)                                                          ۲۹

میدان های فیزیکی (۲-۳-۱)                                                          ۲۹

میدان های روانی (۲-۳-۲)                                                            ۳۸

نظریه میدان های اجتماعی پییر بوردیو (۲-۴)                                    ۴۱

مبادی (۲-۴-۱)                                                                          ۴۱

نظریه عمل (۲-۴-۲)                                                                   ۴۸

منش (۲-۴-۳)                                                                           ۵۳

میدان (۲-۴-۴)                                                                          ۶۱

برآیند بحث (۲-۴-۵)                                                                   ۸۳

سه

                     فهرست مطالب

عنوان                                                                                     صفحه

• فصل سوم: نظریه و روش ۸۴- ۱۴۸

علم آثار ادبی (۳-۱)                                                                        ۸۵

درآمد (۳-۱-۱)                                                                              ۸۵

منش زیبائی شناسانه (۳-۱-۲)                                                          ۹۲

میدان تولید ادبی (۳-۱-۳)                                                               ۹۹

ساختارگرائی تکوینی به منزله روش (۳-۱-۴)                                     ۱۲۰

ملاحظات انتقادی (۳-۱-۵)                                                             ۱۳۲

انتفادات مربوط به جامعه شناسی عمومی (۳-۱-۵-۱)                            ۱۳۳

انتقادات مربوط به جامعه شناسی هنر و ادبیات (۳-۱-۵-۲)                  ۱۴۰               

• فصل چهارم: میدان تولید ادبی ایران ۱۴۹- ۲۶۱  

زمینه های تاریخی تمایز (۴-۱)                                                      ۱۵۰

طلایه های شکل گیری میدان تولید ادبی ایران (۴-۲)                           ۱۵۲

ظهور همه جانبه تمایز (۴-۳)                                                        ۱۵۸

ساختار میدان تولید ادبی ایران (۴-۴)                                              ۱۶۵

زیر میدان شعر (۴-۴-۱)                                                             ۱۶۷

زیر میدان داستان (۴-۴-۲)                                                          ۱۷۸

قطب تولید گسترده (۴-۴-۲-۱)                                                     ۱۷۸

قطب تولید محدود (۴-۴-۲-۲)                                                      ۱۹۶

چهار

                         فهرست مطالب

عنوان                                                                                     صفحه

محمد علی جمال زاده  (۴-۴-۲-۲-۱)                                                  ۱۹۶

صادق هدایت (۴-۴-۲-۲-۲)                                                             ۱۹۹

سرمایه های داخلی (۴-۴-۲-۲-۲-۱)                                                  ۲۱۱

سرمایه های خارجی (۴-۴-۲-۲-۲-۲)                                                ۲۱۶

دوره تأ لیف (۴-۴-۲-۲-۲-۳)                                                           ۲۲۳

دوره ترجمه (۴-۴-۲-۲-۲-۴)                                                           ۲۲۴

بوف کور: روایت نابودی ناب (۴-۴-۲-۲-۳)                                       ۲۳۴

خلاصه (۴-۴-۲-۲-۳-۱)                                                                ۲۳۸

روایت (۴-۴-۲-۲-۳-۲)                                                                 ۲۴۴

نابودی ناب و ادبیات ناب (۴-۴-۲-۲-۳-۳)                                         ۲۵۷

• فصل پنجم : نتایج، ضمائم و منابع ۲۶۲- ۳۰۰

نتیجه گیری (۵-۱)                                                                       ۲۶۳

منابع فارسی (۵-۲)                                                                      ۲۷۵

منابع انگلیسی ( ۵-۳)                                                                   ۲۸۴

واژه نامه (۵-۴)                                                                          ۲۸۹

پیوست ( ۵-۵)                                                                            ۲۹۶

سال شمار زندگی صادق هدایت (۵-۵-۱)                                          ۲۹۶

پنج

فهرست اشکال

عنوان                                                                                     صفحه

تصویر میدان مغناطیسی                                                                      ۳۹

تصویر برآیند نیروهای وارد بر یک ذره باردار                                         ۴۰

بردارتوزیع سرمایه های فرهنگی و اقتصادی                                            ۸۵

محور سرمایه ترکیبی                                                                         ۸۶

تصویر ساختار میدان تولید ادبی                                                           ۱۲۰

نمودار توزیع نیروی میدان                                                                 ۱۲۱

نمودار درختی میدان تولید ادبی                                                           ۱۲۲

شکل روابط هومولوژیک                                                                  ۱۲۴

شجره نامه خانواده هدایت                                                                  ۲۱۰

عکس هدایت(شماره۱)                                                                      ۲۱۲

عکس هدایت(شماره۲)                                                                      ۲۱۳

۱-۱ بیان مسأله

مدرنیته زادگاه رمان است، نوع ادبی نوظهوری که به تعبیر میخاییل باختین کیهان شناسی مرکززدایی شده گالیله را در ساختار چندآوایی[۱] خود بازمی تاباند. به لحاظ تاریخی نیز تقارن محاکمه گالیله در سال ۱۶۰۳میلادی وانتشار دون کیشوت اثر نویسنده مشهور اسپانیایی سروانتس، بعنوان نخستین رمان، در سال ۱۶۰۵ازروابط پنهان این دو پدیده پرده برمی دارد. اصولأ رمان، به منزله یک نوع ادبی مدرن، فرزند شرایط جدیدی است که سابقه آن را در دنیای قدیم نمی توان جستجو کرد. زلزله شگرفی که ارکان زندگی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و علمی جهان را پس از رنسانس تکان داد، رمان را بر ویرانه های حماسه بنیاد نمود. گویی حماسه دیگر نمی توانست مناسبات جهان جدید را تحمل نماید وجای خود را به رمان داد که بقول جورج لوکاچ مظهر ناسازگاری سوژه و ابژه بود. با این تفاصیل به ناگاه صفحه روزگار از وجود حماسه سرایان بزرگی چون هومر و فردوسی تهی گردید و رمان نویسان قدرتمندی نظیر تولستوی، داستایووسکی، تورگینف، شولوخوف، گورکی، اسکات، آستین، وولف، برونته، جویس، هاکسلی،اورول، بکت، کنراد، دوما، هوگو، شاتوبریان، بالزاک، زولا، فلوبر، مالرو، رولان، رب گریه، ساروت، دوراس، هسه، سیلونه، کوندرا، کازانتزاکیس، اشتاین بک، همینگوی، گرین، مارکز، بورخس، کوییلو، ساراماگو، یوسا و…آنرا تسخیر نمودند. بدین ترتیب با پیشرفت فرایند مدرنیته در گوشه و کنار جهان رمان بعنوان محملی برای روایت تجربه امر مدرن توسعه یافت. واز آنجا که هیچ نقطه ای حتی در اقصی نقاط جهان وجود نداشت که به تعبیر مارشال برمن مدرنیته در آن راه نیافته باشد، رمان نیز عمومیت پیدا کرد.

در پرتو این بینش اینک آشکار می گردد که چرا تاریخ ادبیات جدید وبخصوص پیدایش رمان در ایران با تاریخ مدرنیته همخوانی دارد، به گونه ای که نخستین رمان فارسی با عنوان شمس و طغرا اثر میرزا باقر خسروی در سال ۱۲۸۷ خورشیدی در حالی انتشار یافت که فقط دو سه سال قبل از آن انقلابیون مشروطه خواه پرچم مدرنیته را به نشانه گسست از سنت برافراشته بودند. درحقیقت انقلاب مشروطه نماد پیشروی فرایند تمایز به منزله ذات مدرنیته در ایران بود. دراین انقلاب مردم برای نخستین بار از زیر سایه سنگین شاه بیرون آمدند، تا حدی که توانستند در مقابل او قیام کنند و خانه خود یعنی خانه ملت را از شاه طلب نمایند.با این اعتبار تأسیس مجلس شورای ملی بیش از هر چیز نشانه تعمیق فرایند مدرنیته تا اعماق روح جامعه و هویت یابی متمایز مردم می باشد. این فرایند همچنین با شکل گیری نهادهای مستقلی همراه بود که از جمله آنها میتوان به ادبیات – به مثابه یک نهاد اجتماعی متمایز – اشاره نمود. نهاد ادبیات هنجارهای حاکم بر فعالیت ادبی را دربرداشت وبه استقلال وجودی ادبیات انجامید. این نهاد شرایط پیدایش رمان را فراهم کرد. با بهره گرفتن از تعابیر پییر بوردیو می توان گفت که رمان محصول شکل گیری میدان تولید ادبی ایران است، همچنانکه مفهوم نویسنده یا رمان نویس نیز در این میدان تولد یافت. رمان نویس ایرانی از چنان منش متفاوتی برخوردار بود که دریافت او از واقعیت را به کلی متمایز کرد، تا آنجا که این دریافت جدید دیگر در قالب های قدیمی ادبیات نمی گنجید و برای بیان خود نوع ادبی جدیدی را دست وپا می کرد. این  نوع ادبی جدید رمان بود. جالب این است که سیر رمان نویسی در ایران از تاریخ جهانی این ژانر تبعیت می کند و نخستین رمان نویسان ایرانی – همانند همکاران خود در سراسر جهان – شکل رمان تاریخی را برای بیان تجربیاتشان در ابتدا آزمون نمودند. فرانکو مورتی راز این قضیه را در همراهی نهاد دولت – ملت و نهاد رمان می داند. در ایران نیز نخستین نشانه های تکوین دولت مدرن را در آینه رمان های تاریخی نویسندگانی چون محمد باقر میرزا خسروی، شیخ موسی دستجردی، محمد حسن خان بدیع وعبدالحسین صنعتی زاده می توان مشاهده نمود. پس از رمان تاریخی وبعدها در کنار آن، قالب دیگری که مورد توجه رمان نویسان ایرانی واقع گردید ژانر رمان اجتماعی بود که درواقع به آسیب شناسی مدرنیته تعلق داشت. رمان نویسانی چون مرتضی مشفق کاظمی، عباس خلیلی، یحیی دولت آبادی و ربیع انصاری این ژانر را اختیار نمودند تا در آن به مسایل اجتماعی مختلف از جمله فقر، فحشاء، ارتشاء و دیگر مفاسد فرهنگی بپردازند. در مقابل این نوع رمان نویسانی که با تولید انبوه همراه بود، بتدریج قطب مستقلی شکل گرفت که در تولید آثار ادبی به مصرف کنندگان داخلی میدان عطف نظر داشت. بجز محمد علی جمالزاده که درواقع نقش یک نویسنده درحال گذار از قطب تولید انبوه به قطب تولید محدود را بازی می کرد، باید از صادق هدایت سرآمد ادبیات ناب ایران یاد نمود که با نوشتن بوف کور به این قطب هویت بخشید. پس از هدایت نیز نوبت به نسل دوم آوانگارد از جمله صادق چوبک و جلال آل احمد رسید که با طرح رمان ریالیستی خود درواقع رمان سوریالیستی نسل اول را به آثار کلاسیک میدان تولید ادبی تبدیل نمودند. بدین ترتیب میدان تولید ادبی ایران شکل گرفت، میدانی که آشنایی بیشتر با مشخصات آن و چگونگی شکل گیری اش مستلزم طرح سووالات زیر می با شد:

• صورتبندی میدان تولید ادبی ایران چگونه است و از چه زیر میدان هایی تشکیل شده است ؟
• وضعیت اقطاب متقابل تولید گسترده وتولید محدود در ساختار تقاطعی هر زیر میدان چگرنه است ؟
• منازعه شعر نو و شعر کهنه در زیرمیدان شعر چگونه توجیه می شود ؟
• وضعیت منازعات در زیرمیدان داستان با توجه به منازعات درونی هر قطب چگونه است ؟ به بیان دیگرمنازعه ادبیات اشرافی در مقابل ادبیات عامه پسند ومنازعه سبک های ادبی در قطب ادبیات ناب چگونه توضیح پذیر است ؟
• میدان تولید ادبی با میدان قدرت چه مناسباتی دارند و چگونه می توان هومولوژی ساختاری آنها را نشان داد ؟
• توزیع عاملان ادبی در ساختار میدان تولید ادبی چگرنه است و سرمایه های فرهنگی و اقتصادی آنها در موقعیت شان چه نقشی دارند ؟
• صادق هدایت، بعنوان آوانگاردترین نویسنده میدان تولید ادبی ایران، از چه موقعیتی در این میدان برخوردار می باشد و چگونه می توان بین موقعیت او در میدان قدرت و موقعیت او در میدان ادبی هومولوژی برقرار نمود ؟
• وضعیت قهرمان رمان بوف کور در جهان این رمان چگونه با وضعیت هدایت در میدان تولید ادبی همتایی دارد ؟

این سؤالات محدوده تاریخی پژوهش حاضر را تعیین می نماید که از انقلاب مشروطه تا سال ۱۳۳۰را دربرمی گیرد. البته سالهای قبل و بعد از این محدوده نیز بنا به مورد باید بررسی گردند، زیرا ریشه بعضی ار پدیده های ادبی مدرن در سالهای قبل از انقلاب مشروطه قرار دارد، و پیامد بعضی از پدیده های دیگر در سالهای بعد از ۱۳۳۰٫ اما تمرکز این مطالعه روی همان محدوده ای است که میدان تولید ادبی در آن شکل می گیرد و ساختار درونی اش تکمیل می گردد. به هر تقدیر با پاسخگویی به این سووالات می توان به شناخت کاملتری از نقشه میدان تولید ادبی ایران و نحوه تکوین تاریخی ادبیات ناب در برابر ادبیات متعهد دست یافت.

[۱]  polyphonic

۱-۲ چارچوب نظری

دو رویکرد متفاوت در قرائت آثارادبی وجود دارد :رویکرد درونی و رویکرد بیرونی. رویکرد نخست اثر ادبی را شکل نابی می داند که فهم آن نیازمند مطالعه درونی اثر است، بدون آنکه به عوامل بیرونی توجه گردد. به نظر بوردیو این رویکرد تقلیل گرا از یک طرف در سنت نوکانتی صور نمادین و از طرف دیگر در ساختارگرایی ریشه دارد(Bourdieu, 1993: 166)  هدف سنت نوکانتی کشف صور جهانی عقل ادبی یا شعری است که الزامأ ساختاری فراتاریخی دارند. اما ساختارگرایی آثار ادبی را به منزله ساختارهایی فرض میکند که فاقد سوژه ساختار دهنده هستند. بنابراین اثر را بدون توسل به شرایط اجتماعی و اقتصادی تولید آن یا تولید پدیدآورنده اثر تحلیل می کند. رویکرد بیرونی تحت تأثیر مارکسیسم شکل گرفته است. جورج لوکاچ، لوسین گلدمن و تیودور آدورنو در شمار پیروان این سنت می باشند. ایشان می کوشند آثار ادبی را در رابطه با منافع طبقاتی یا جهان بینی طبقه ای خاص تبیین نمایند. در این دیدگاه فهم اثر به معنی فهم جهان بینی گروهی است که خود را در این رسانه بازنموده است. به نظر بوردیو در این رویکرد علت تولید اثر وکارکرد نهایی آن در گروه اجتماعی قرار دارد و آفرینندگان ادبی در آن نقشی ندارند. البته آشکار است که بیان کارکردهای اثری خاص به هیچ روی به فهم اثر یاری نمی رساند. نزد  بوردیو رویکرد درون گرا از کارکرد اثر غفلت می کند و رویکرد برون گرا با یک جانبه نگری از منطق درونی اثر وفهم ساختار آن باز می ماند. بوردیو درمقابل این دو نوع تقلیل گرایی رویکرد رابطه گرایانه خود را درباره فضای اجتماعی تولیدکنندگان آثار ادبی پیشنهاد می کند.بر اساس این رویکرد نویسنده با منش خود در میدان ادبی اثر تولید می کند.آرائ بوردیو در اینجا به مبانی تئوریک وی درباره منش ومیدان بازمی گردد.

بوردیو به جای قواعد هنجاربخش و اراده آزاد، شرایط سازنده عمل را قرار می دهد. این شرایط منش و تمایلاتی را در عامل بوجود می آورند که امکانات کنش به حساب می آیند (ریتزر، ۱۳۷۸، ۷۱۶). منش[۱]مجموعه ای از خوی و خصلت های نسبتأ ماندگار است، خصلت هایی که به درک وداوری درباره جهان می انجامند و کنشگر به کمک آنها دست به عمل می زند. همچنین منش محصول تجربیات پیشین است، اگرچه تجربیات جدید را مشروط می سازد چنانچه همیشه در حال تغییر است. بنابراین می توان گفت منش نظامی از علایق نسبتأ پایدار است که تغییرپذیر می باشد. به بیان دیگر ساختاری است که هم ساخت یافته وهم ساخت دهنده است(Bourdieu, 1999: 108).منش از یک طرف ساخت یافته است زیرا نیروهای اجتماعی قاعده مند آنرا تولید می کنند واز طرف دیگر ساخت دهنده است چون با تولید عمل به ساختارهای اجتماعی شکل می بخشد. همچنین منش به فعالیت های گوناگون کنشگر در موقعیت های مختلف زندگی نظم می دهد.

اما کنشگردر خلأ عمل نمی کند، بلکه در موقعیت های انضمامی درون میدان قرار دارد. بوردیو تحلیلی روشنگرانه از نیروهای اجتماعی واقعی، نقش ها و استراتژی هایی ارائه می دهد که میدان را شکل می دهند(Shusterman, 1999:18).اما میدان نشانه درغلتیدن بوردیو به جبرگرایی عین گرایانه نیست، بلکه نقش شرایط اجتماعی در شکل گیری عمل را بیان می کند(بوردیو،۱۳۷۸: ۳۸۱). هر صورتبدی اجتماعی به واسطه مجموعه ای از میدان های گوناگون ساخته می شود که به نحو سلسله مراتبی سازمان یافته اند. بدین ترتیب هر میدان نسبتأ مستقل است، اگرچه با میدان های دیگرهومولوگ ساختاری دارد. ساختار هر میدان نیز با مناسبات میان موقعیت های دررون خود مشخص می شود. با این تعابیر میدان نوعی پس زمینه مبهم نیست، بلکه ” یک جهان اجتماعی واقعی است که مطابق قوانین اش شکل خاصی از سرمایه درآن انباشت می شودومناسبات ویژه مبتنی بر قدرت در آن جریان دارد”(Bourdieu, 1999: 146) .هر میدان از موقعیت های گوناگونی شکل می گیرد که کنشگران اجتماعی در آنها قرار دارند. البته این به معنی پیشینی بودن موقعیت ها نیست، بلکه در برخی از موارد کنشگران می توانند موقعیت های جدیدی را خلق نمایند، همانند همه موقعیت های جدیدی که هنرمندان آوانگارد در میدان هنری آنها را بوجود می آورند. در هر حال موقعیت های مختلف در هر میدان متناظر با انواع سرمایه است و هر موقعیت به میزان متفاوت از سرمایه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار می باشد (واکوانت، ۱۳۷۹: ۳۳۵).این سرمایه ها قابلیت تبدیل دارند و نحوه توزیع شان در میدان به گونه نامتقارن است. بنابراین کسب سرمایه موضوع اصلی منازعه در هر میدان است. از اینرو کشمکش خصوصیت دایمی همه میدان ها است، که در هر میدان به نحو خاصی ظهور می یابد. بعنوان مثال منازعه اساسی در میدان تولید فرهنگی بر سر تصاحب حق انحصاری تعریف مواد فرهنگی و تولید کنندگان حقیقی آنها است. به عبارت دیگربرسر اینکه “چه چیزی هنری وادبی است و یا هنرمند ونویسنده کیست؟” (بوردیو، ۱۳۷۹: ۱۵۱). جدای از این مطالب خصوصیت دیگر هر میدان استقلال نسبی آن است که موجب می گردد میدان به لحاظ مفهومی از میدان های دیگر تمایز بیابد و همانند یک منشور عمل نماید، یعنی اثرات محیطی را منکسر کند و آنها را به زبان خود بازگرداند.

میدان تولید ادبی یکی از میدان های مهم مورد مطالعه بوردیو است، میدانی که در آن نویسنده و اثر ادبی خلق می شوند. تمامی خصوصیات یک میدان از جمله استقلال نسبی و منازعه بین موقعیت های متعارض در میدان تولید ادبی نیز وجود دارد. همچنین این میدان از ویژگی های خاصی برخوردار است، چنانچه قانون بنیادی اش به تعبیر بوردیو اصل بی طرفی[۲]  است. بدین ترتیب با الهام از این اصل میتوان گفت که میدان تولید ادبی در واقع جمهوری ادبیات است، به این معنی که قواعد حاکم بر این میدان از قواعد حاکم بر میدان های دیگر متفاوت است . به هر روی اصل بی طرفی میدان تولید ادبی را باژگونه جهان اقتصادی جلوه می دهد.این اصل بین موفقیت مالی و ارزش ادبی یک اثر رابطه معکوس برقرار می کند. بعبارت دیگر در این میدان نوع متفاوتی از بازی جریان دارد که برخلاف بازی های دیگر در آن بازنده بازی را می برد. درحقیقت کنشگرانی که به میدان تولید ادبی وارد می شوند به منافع خود نگاه نمی کنند، بلکه همچون پیامبرانی عمل می نمایند که همه چیز خود را بر سر دعویشان می گذارند چنانچه ” این برداشت از ارزش رنج بردن برای رستگاری است که بوردیو در مفهوم خود از هنرمند بوهمی بکار می برد”(Fowler,1998: 51). نویسنده  واقعی همانند پیامبر راستین آینده میدان را در ازای ناکامی های حال به دست می آورد. در اینجا به منظور روشنتر شدن ساختار درونی میدان تولید ادبی باید به روابط این میدان با میدان قدرت پرداخت. میدان قدرت در دستگاه نظری بوردیو مهمترین میدان در فضای اجتماعی است و میدان تولید ادبی در بخش تحتانی این میدان قرار می گیرد. به بیان دیگر میدان تولید ادبی و بازیگران آن جایگاه فرادستان فرودست[۳] را در میدان قدرت اشغال کرده اند، زیرا از موقعیت تحت سلطه در طبقه مسلط برخوردارند. در این میدان نویسندگان و شاعرانی قرار دادند که همه مشخصات طبقه فرادست بجز مکنت مالی را دارا هستند. بنابراین آنها خویشاوندان فقیر خانواده های بورژوا شمرده می شوند (بوردیو،۱۳۷۵: ۱۰۷).این وضعیت نویسندگان وشاعران را با سه امکان در میدان تولید ادبی مواجه می سازد: نزدیکی با طبقات فرودست یا مردم، نزدیکی با طبقات فرادست یا اشراف و سرانجام وضعیت میانجی یا بین الاقطاب. بوردیو در تحلیل خود از میدان ادبی فرانسه در طی سالهای ۱۸۳۰ تا ۱۸۵۰ سه موقعیت مذکور را به روشنی تشریح و بازسازی کرده است (Bourdieu, 1993:166). این سه موقعیت به قرار زیر می باشند :

• ادبیات اجتماعی : گروهی که از موقعیت پایین هم در میدان قدرت وهم در میدان تولید ادبی برخوردار بودند و از کارکرد اجتماعی سیاسی ادبیات دفاع می کردند.
• ادبیات بورژوایی : گروهی که از موقعیت بالا در میدان قدرت برخوردار بودند و جهت گیری تولید شان در عرصه ادبی معطوف به بازارهای بورژوایی بود.
• ادبیات ناب : گروهی که از موقعیت پایین در میدان قدرت و موقعیت بالا در میدان تولید ادبی برخوردار بودند. این وضعیت آنها را دچار تناقض در موضع گیری هایشان می کرد به نحوی که هیچگاه نتوانستند تکلیف خود را با مردم از سویی واشراف از سوی دیگر تعیین کنند. به عبارت دیگر این موقعیت متناقص موجبات ابهام در جهت گیری سیاسی و زیباشناختی آنها را فراهم آورد، چنانچه در عرصه سیاست نه با اشراف ونه با توده مردم کنار آمدند و در عرصه ادبیات نیز آنها را مخاطب خود قرار ندادند، بلکه به ادبیات ناب تمایل یافتند.

با این احتساب می توان ساختار میدان تولید ادبی را در ذهن به گونه ای تجسم نمود که مرکز آن به قطب مستقل تولید ادبی یا ادبیات ناب تعلق دارد و حاشیه هایش به قطب وابسته یا ادبیات متعهد ی که بنا به مورد به اشراف یا مردم معطوف است. این ساختار با ساختار میدان قدرت هومولوژی دارد و محصول یک نظام رتبه بندی دوگانه است که با دو معیار متعارض یعنی معیار رتبه بندی مستقل [۴]و معیار رتبه بندی وابسته[۵] مشخص می شود. این دومعیار با میزان خودگردانی میدان تولید ادبی رابطه دارند. معیار نخست ارزش ادبی اثر را تعیین می کند؛ حال آنکه معیار دوم ناظر بر موفقیت بازاری اثر می باشد. در هر حال هرچه میدان خودآیین تر باشد، نشانه تفوق اصل رتبه بندی مستقل بر اصل رتبه بندی وابسته است. در حالت بیشترین استقلال، میدان تولید ادبی قادر خواهد بود قواعد خود را حتی بر نزدیک ترین تولید کنندگان ادبی به قطب وابسته تحمیل نماید. این تحمیل بواسطه نوع تعریف  مستقلانه از نویسنده و ادبیات صورت می گیرد. آشکار است که در این حالت ادبیت اثر بر اساس معیارهای درونی تعیین می گردد. اما میزان استقلال میدان بنا بر شرایط تاریخی از یک دوره به دوره دیگر تغییر می کند. بنابراین منازعه بر سر تعریف ادبیات معیار همیشه در میدان وجود خواهد داشت. نهایت آنکه میدان تولید ادبی نظیر سایر میدان های فضایی از امکانات را برای شاعران و نویسندگان فراهم می آورد. این میدان با تعریف معیارها و هرآن چیزی که برای ورود به بازی ادبی لازم است به تولیدات عاملان خود جهت می دهد (بوردیو، ۱۳۸۰: ۸۰). فضای امکانات در این میدان موجب می شود که هر اثری به یک دوره تاریخی خاص تعلق داشته باشد، ضمن آنکه بررسی نسبتأ مستقل میدان را پیشنهاد می کند. بدین ترتیب دریافت اثر ادبی منوط به روی آوری به تاریخ تولید آن و شرایط حاکم بر میدان تولید ادبی می گردد.

۱-۳ روش شناسی 

 پییر بوردیو در نظریه جامعه شناختی خود می کوشد که عامل را با ساختار جمع نماید تا در نهایت بتواند ازچنگال یک جانبه نگری بگریزد و راهی نوین در مطالعه پدید ه اد بی  بگشاید. این رهیافت نوین لاجرم نیازمند دگردیسی در سطح معرفت شناسی و روش شناسی است، تا متعاقب آن در سطح هستی شناسی پدیده ادبی ظاهر گردد. بدین منظور مفاهیم نوبنیادی چون منش و میدان در سطح معرفت شناسی وضع می شوند که الزامات روش شناختی خود را در مواجهه با پدیده ادبی دارند، چنانچه پیشنهاد ساختارگرایی تکوینی به منزله روش مطالعه نظریه میدانی از سوی بوردیو ناظر بر این قضیه می باشد.

ساختارگرایی تکوینی بوردیو تحت تأثیر اثر کلاسیک امیل دورکیم با عنوان صور بنیادی حیات دینی پرداخته شده است. به بیان بهتر بوردیو می کوشد شیوه تاریخی دورکیم در بررسی واقعیت اجتماعی دین را در عرصه ادبیات تعقیب نماید. بدین ترتیب ساختارگرایی او جنبه  تاریخی به خود می گیرد که  نشانه پیروی بورد یو ازایدئولوژی  تلفیق گرایی ودوری از یک جانبه نگری جا افتاده  در سطح  روش شناسی است . به نظر او در این مرحله می بایست از قید تناقض ذاتی ساختارگرایی و تاریخ گرایی به نفع ساختارگرایی ژنتیک به منزله یک روش نو بنیاد درگذشت. البته ساختارگرایی تکوینی مورد نظر بوردیو اگر چه ریشه در ساختارگرایی تکوینی لوسین گلدمن دارد، اما او گلدمن را نظیر دیگران متهم به ساده نگری و می کند.زیرا گلدمن ازتحلیل روانشناختی یا مبتنی برنویسنده خلاق درمی گذرد تا به نقش ساختار ذهنی گروه های اجتماعی مهم یعنی طبقات اجتماعی در آفرینش آثار ادبی دست یابد. حال آنکه بوردیو این آموزه را نمونه دیگری از یک جانبه نگری مرسوم در مطالعه پدیده ادبی می داند و آن را به نفع رویکرد رابطه گرایانه خود در تلفیق عاملیت و ساختار کنار می گذارد. بازتاب این رویکرد را در ساختارگرایی تکوینی بعنوان روش پیشنهادی بوردیو در مواجهه با پدیده ادبی می توان مشاهده نمود.

بدین ترتیب این رویکرد رابطه گرا اثر ادبی را یکبار در رابطه با ساختار اجتماعی یا میدان تولید ادبی و بار دیگر در رابطه ساختار فردی یا منش نویسنده قرار می دهد. با این اعتبار ساختارهای عینی با ساختارهای ذهنی رابطه تحلیلی پیدا می کنند (Bourdieu, 1993: 162)  .بعبارت دیگر این ساختارها به نحو همگون مطابقت داده می شوند تا هومولوژی آنها پدیدار گردد. بوردیو کاربرد این روش را در بررسی خود از رمان تربیت احساسات اثر نویسنده فرانسوی گوستاوفلوبر نشان داده است (بوردیو، ۱۳۷۵ :۱۰۸). مطابق این روش ابتدا ساختار میدان قدرت و موقعیت نویسنده در آن ترسیم می گردد و در مرحله بعدی ساختار میدان تولید ادبی و موقعیت نویسنده در آن بازسازی می شود. الگوی راهنما در این بازسازی همانا کشف موقعیت های ساختاری هومولوژیک می باشد. بدین ترتیب مسیر زندگی[۶] نویسنده در هر دو میدان نمایان می گردد. سرانجام با اجرای این روش فهم ساختار اثر امکان پذیر خواهد شد، چرا که ساختار اثر و موقعیت قهرمان در آن بازتولید ساختار میدان تولید ادبی و موقعیت نویسنده در آن است. از این روست که بوردیو در باره فلوبرابراز می دارد که او با نوشتن تربیت احساسات در واقع موقعیت متناقض خود در میدان تولید ادبی را به نحوی در قالب شخصیت فردریک مورو و عشق عقیم او در این رمان نشان داده است. به بیان دیگر موافق نظریه بازتابی موقعیت متناقض مورو در جهان رمان برگردان موقعیت متناقض فلوبر در میدان تولید ادبی است.

بنابراین با بهره گرفتن از روش ساختارگرایی در مورد میدان تولید ادبی ایران نیز ابتدا باید ساختار میدان قدرت و موقعیت نویسندگان وشاعران در آن ترسیم گردد و سپس ساخت همتای  میدان تولید ادبی  و موقعیت های هومولوژیک در آن بازسازی شود.در این صورت می توان  به صورتبندی میدان تولید ادبی ایران دست یافت. و موقعیت صادق هدایت، برجسته ترین نویسنده معاصر، در آنرا با توجه به موقعیت او درمیدان قدرت ترسیم نمود، به گونه ای که بازتاب این موقعیت ساختاری در رمان بوف کور آشکار شود.

[۱] habitus

[۲] disinterestedness

[۳] dominated dominant

[۴] homogenous

[۵] heteronomous

[۶] trajectory

تکه هایی از متن به عنوان نمونه :

ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد

یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است

متن کامل را می توانید دانلود نمائید

چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)

ولی در فایل دانلودی متن کامل پایان نامه

 با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند

موجود است

تعداد صفحه : ۲۱۲

قیمت : ۱۴۷۰۰ تومان

—-

پشتیبانی سایت :               [email protected]

در صورتی که مشکلی با پرداخت آنلاین دارید می توانید مبلغ مورد نظر برای هر فایل را کارت به کارت کرده و فایل درخواستی و اطلاعات واریز را به ایمیل ما ارسال کنید تا فایل را از طریق ایمیل دریافت کنید.

  *